Hozirgi kunda har qanday veb-xizmat, server yoki mobil ilovaning foydalanuvchiga doimiy tarzda mavjud bo‘lishi juda muhim. Shu sababli, tizim ishonchliligini baholashda eng ko‘p ishlatiladigan ikkita asosiy tushuncha mavjud: uptime va downtime.
Uptime nima?
Uptime — bu tizim yoki xizmatning foydalanuvchi uchun ishlayotgan, ya’ni mavjud bo‘lgan vaqti. Agar sizning serveringiz, API’ingiz yoki veb-saytingiz foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa, bu vaqt uptime hisoblanadi. Uptime odatda foiz ko‘rinishida ifodalanadi va qancha yuqori bo‘lsa, tizim shunchalik ishonchli hisoblanadi.
Masalan, agar bir oyda 720 soat bo‘lsa va server faqat 2 soat ishlamagan bo‘lsa, qolgan 718 soati uptime hisoblanadi. Uptime ni hisoblash formulasi:
Uptime (%) = (Ishlagan vaqt / Umumiy vaqt) × 100
Shu misolda:
Uptime = (718 / 720) × 100 = 99.72%
Bu degani, server 99.72% vaqt davomida foydalanuvchi uchun mavjud bo‘lgan.
Downtime nima?
Downtime — bu tizimning ishlamayotgan, ya’ni foydalanuvchi uchun mavjud bo‘lmagan vaqtidir. Foydalanuvchi veb-saytingizga kira olmasa, API javob qaytarmasa yoki xizmat ishlamay qolsa — bu vaqt downtime hisoblanadi.
Downtime turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan sabablarga quyidagilar kiradi:
- Fizik uskunalarning ishdan chiqishi
- Tarmoq muammolari
- Xavfsizlik muammolari yoki hujumlar (masalan, DDoS)
- Noto‘g‘ri konfiguratsiyalar yoki dasturiy xatolar
- Rejalashtirilgan texnik xizmat
Downtime nafaqat foydalanuvchi uchun noqulaylik tug‘diradi, balki kompaniya uchun moliyaviy zarar, obro‘ yo‘qotilishi va ishonchni pasaytirishga olib keladi.
SLA (Service Level Agreement)
Uptime va downtime haqida gap ketganda, ko‘pincha SLA tushunchasi tilga olinadi. SLA — bu xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot va mijoz o‘rtasidagi kelishuv bo‘lib, unda xizmatning ishlash darajasi belgilanadi. Uptime foizi bu kelishuvning asosiy qismidir.
Masalan, hosting kompaniyasi mijozga 99.9% uptime va’da berishi mumkin. Bu degani, yil davomida xizmat faqat ma’lum bir muddat ishlamasligi mumkin. Bu vaqtdan ko‘p bo‘lsa, kompaniya mijozga kompensatsiya beradi. Har bir foizlik nuqta muhim, chunki farq bir necha soatlar yoki kunlar bilan o‘lchanadi.
Uptime foizi qancha yuqori bo‘lsa, xizmat shunchalik barqaror hisoblanadi. Eng yuqori ishonchlilik 99.999% deb qaraladi. Bu yiliga atigi bir necha daqiqa xizmat ishlamaydi degani.
Uptime’ni qanday kuzatish kerak?
Uptime ni qo‘lda kuzatib bo‘lmaydi. Buning uchun maxsus monitoring xizmatlaridan foydalaniladi. Ular server yoki endpointni avtomatik tarzda tekshirib turadi va agar xizmat ishlamay qolsa, sizga ogohlantirish yuboradi. Ba’zilar email, Telegram, Slack yoki boshqa kanallar orqali ogohlantirish beradi.
Monitoringdan asosiy maqsad — xatolik yuz bergan zahoti darhol xabardor bo‘lish va imkon qadar tezroq muammoni bartaraf etish.
Monitoring xizmatlari foydalanuvchi nuqtai nazaridan tekshiradi: foydalanuvchi saytga kira oladimi yoki yo‘q. Bu yondashuv texnik jihatdan to‘g‘ri bo‘lib, real holatni aks ettiradi.
Tizimning yuqori ishonchliligini ta’minlash
Yuqori uptime darajasiga erishish uchun bir nechta muhim texnik yondashuvlar qo‘llaniladi:
- Redundancy — ya’ni tizimdagi muhim komponentlar bir nechta nusxada bo‘ladi. Bitta server ishdan chiqsa, boshqasi uning ishini davom ettiradi.
- Load balancing — trafikni bir nechta serverga taqsimlab, biriga ortiqcha yuk tushishining oldi olinadi.
- Autoscaling — tizim avtomatik tarzda yangi resurslar qo‘shib, foydalanuvchilar soni oshganda o‘zini sozlaydi.
- Monitoring va alertlar — tizim ishlamay qolganda darhol xabardor bo‘lish uchun.
Bu yondashuvlar yordamida tizim ishonchliligini oshirish va downtime vaqtini kamaytirish mumkin.
Real hayotdagi misollar
Ko‘plab mashhur kompaniyalar downtime sababli katta yo‘qotishlarga duch kelgan. Masalan, 2021-yil Facebook, Instagram va WhatsApp xizmatlari bir necha soat davomida ishlamay qolgan. Sababi — ichki DNS konfiguratsiyasidagi xato. Bu kompaniyaga millionlab dollar zarar keltirgan, foydalanuvchilar esa boshqa xizmatlarga o‘tgan.
Shuningdek, Amazon Web Services ham ba’zan qisqa muddatli downtime holatlarini boshdan kechiradi. Bu kabi xizmatlar yuqori SLA darajasiga ega bo‘lsa ham, muammo yuz bersa, mijozlar o‘z tizimlarida katta uzilishlarga duch keladi.
Xulosa
Uptime va downtime har qanday IT xizmatning ishonchliligi, foydalanuvchi tajribasi va biznes natijalari uchun bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Uptime qanchalik yuqori bo‘lsa, foydalanuvchilar shunchalik xotirjam va mamnun bo‘ladi. Downtime esa ishonchni pasaytiradi, foydalanuvchilarni yo‘qotishga va daromadni kamaytirishga olib keladi.
Shuning uchun, har bir backend, DevOps yoki full-stack dasturchi tizimlarining uptime va downtime ko‘rsatkichlarini doimiy ravishda kuzatishi, tahlil qilishi va yaxshilashi zarur.